Sarga 2
अथ द्वितीयः सर्गः
विज्ञान - भानुमति काल-बलेन लीने
दुर्भाष्य-सन्तमस-सन्तति - तो जनेन्धे
मार्गात् सतां स्खलति खिन्न - हृदो मुकुन्दं
देवाश्चतुर्मुख-मुखाः शरणं प्रजग्मु
नाथः कलौ त्रि-युग-हूतिरनुद्-बुभूषु-
ब्रह्माणमप्यनवतारमनादिदिक्षुः ।
सर्वज्ञमन्यमनवेक्ष्य सकार्य्य - वीर्य्यं
स्मेराननो भुवन- जीवनमाबभाषे
वेदान्त-मार्ग परिमार्गण दीन-दूना
दैवी: प्रजा विशरणाः करुणा - पदं नः ।
आनन्दयेः सु-मुख भूषित - भूमि - भागो
रूपान्तरेण मम सद्-गुण-निर्णयेन
आदेश- मौलि-मणिमुज्ज्वल-वर्णमेनं
बद्धाञ्जलिर्म्मरुदनर्घमधत्त मूर्ध्ना
हारावळीमिव हृदा विबुधेन्द्र- याच्ञां
बिभ्रन्निजाननु-जिघृक्षुरवातितीर्षत्
कालः स एव समवर्त्तत नाम यावत्
चिन्ता - कुलं विविध-साधु- कुलं बभूव ।
वेदान्त-सन्तत-कृतान्त-रसं न विद्मः
श्रेयो लभेमहि कथं नु वयं बतेति
तत्-प्रीतये रजत-पीठ-पुराधिवासी
देवो विवेश पुरुषं शुभ-सूचनाय ।
प्राप्ते महाय महिताय महा-जनौघे
कोलाहलेन स-कुतूहलिनि प्रवृत्ते
आविष्टवानकुशलं पुरुषं प्रकृत्या
प्रत्याययन्निह जनान् नितरामनृत्यत् ।
उत्तुङ्ग - केतु-शिखरे स कृताङ्ग-हारो
रङ्गान्तरे नट इवाखिल-विस्मयात्मा
आभाष्य सोऽत्र जनतां शपथानुविद्धम्
उच्चैरिदं वचनमुद्धृत-दोर्बभाषे ।
उत्पत्स्यते जगति विश्वजनीन - वृत्ति-
विश्वज्ञ एव भगवानचिरादिति
स- द्वीप-वारि-निधि सप्तक - भूत धात्र्या
कर्म्म-भुवि भारत - नाम - खण्डे
काले कलौ सु-विमलान्वय-लब्ध-जन्मा
सन्मद्ध्य-गेह-कुल-मौलि-मणिर्द्विजोऽभूत् ॥ ९ ॥
वेदाद्रि-सद्रजत-पीठ-पुरेश्वराभ्यां
ग्रामो विभूषित-तर: शिव-रूप्य - नामा |
हेमाद्रि-राज-विभु-राजदिळा-वृताभ-
स्तस्याभवद् गुरु-गुणः खलु मूल - भूमिः ॥ १० ॥
रामाधिवेशित-हरि-स्वसृ- - मौलि-माला-
राजद्-विमान-गिरि-शोभितमद्ध्युवास ।
क्षेत्रं स पाजक - पदं त्रि-कुलैक-केतुः
कं यद् दधाति सततं खलु विश्व - पाजात् ॥ ११ ॥
अर्थं कमप्यनवमं पुरुषार्थ- हेतुं
पुंसां प्रदातुमुचितामुचित-स्वरूपाम् ।
कन्यां सुवर्ण - लसितामिव वेद-विद्यां
जग्राह विप्र-वृषभ - प्रतिपादितां सः
रेमेऽच्छयोपनिषदेव महा - विवेको
भक्त्येव शुद्ध-करणः परम- श्रिताऽलम् ।
मित्थ्याभिमान-रहितः परयेव मुक्त्या
स्वानन्द-सन्तति-कृता स तया द्विजेन्द्रः ॥ १३ ॥
तस्य प्रभोश्चरणयोः कुल - देवताया
भक्तिं बबन्ध निज - धर्म्म - रतः स धीरः ।
विज्ञात-भारत- - पुराण-महा-रहस्यं
यं भट्ट इत्यभिवदन्ति जना विनीतम् ॥ १४ ॥
गोविन्द-सुन्दर-कथा-सुधया स नृणाम्
आनन्दयन्न किल केवलमिन्द्रियाणि ।
किन्तु प्रभो रजत-पीठ-पुरे पदाब्जं
श्री-वल्लभस्य भजतामपि दैवतानाम्
इत्थं हरेर्गुण-कथा-सुधया सु-तृप्तो
नैर्गुण्य-वादिषु जनेष्वपि साग्रहेषु ।
तत्वे स काल - चलधीरति-संशयालु-
र्धीमान् धिया श्रवण-शोधितया प्रदद्ध्यौ ॥ १६॥
त्राता य एव नरकात् स हि पुत्र-नामा
मुख्यावनं न सुलभं पुरुषादपूर्णात् ।
तस्मात् समस्त-विदपत्यमवद्यहीनं
विद्याकराकृति लभेमहि कैरुपायैः
पूर्वेऽपि कर्द्दम - पराशर - पाण्डु-मुख्या
यत्-सेवया गुण-गणाढ्यमपत्यमापुः ।
तं पूर्ण - षड्गुण- तनुं करुणामृताब्धिं
नारायणं कुलपतिं शरणं व्रजेम
इत्थं विचिन्त्य स विचिन्त्यमनन्य- -बन्धुः
प्रेष्ठ-प्रदं रजत-पीठ-पुराधिवासम् ।
भक्त्या भवाब्धि-भय-भङ्ग - दया शुभात्मा --
भेजे भुजङ्ग शयनं द्वि-षडब्द- कालम्
पत्न्या समं भगवतः स भजन् पदाब्जं
भोगान् लघूनपि पुनर्ल्लघयाञ्चकार ।
दान्तं स्वयं च हृदयं दमयाञ्चकार
स्वच्छं च देहमधिकं विमलीचकार
तीव्रैः पयो-व्रत-मुखैर्विविध-व्रताग्र्यै-
जाया - पती गुण-गणार्णव- पुत्रकामौ ।
सम्पूर्ण - पूरुषमतोषयतां नितान्तं
देवेरिताविव पुराऽदितिकाश्यपौ तौ
नाथस्य भूरि- करुणा - सुधयाऽभिषिक्तौ
श्री - श्रीधर - प्रतति-शार- शरीर यष्टी ।
भूरि-व्रत- प्रभव- दिव्य-सुकान्ति मन्तौ
तौ देह - शुद्धिमति मात्रमथाऽलभेताम् ॥ २२ ॥
कान्तादृतौ समुचितेऽथ बभार गर्भ
सा भू-सुरेन्द्र- दुहिता जगतां हिताय ।
अच्छाम्बरेव रजनी परिपूरिताशा
भाविन्यपास्त-तमसं विधुमाद्यपक्षात्
-
तं पूर्व-पक्ष - सित बिम्बमिव प्रवृद्धं
यावद् द्विजेन्द्र-वनिता सुषुवेऽत्र तावत् ।
अंशेन वायुरवतीर्य्य स रूप्य - पीठे
विष्णुं प्रणम्य भवनं प्रययौ तदीयम् ॥ २४ ॥
सम्पूर्ण-लक्षण-चणं नव-राजमान-
द्वारान्तरं परम-सुन्दरमन्दिरं तत् ।
राजेव सत्-पुर- वरं भुवनाधि - राजो
निष्कासयन् परमसौ भगवान् विवेश
सन्तुष्यतां सकल-सन्निकरैरसद्भिः
खिद्येत वायुरयमाविरभूत् पृथिव्याम् ।
आख्यानितीव सुर- दुन्दुभि - मन्द्र- नादः
प्राश्रावि कौतुक - वशैरिह मानुषैश्च
नाथं निषेव्य भवनानति - दूरमाप्तः
प्राज्ञो मह-प्रकृत-दुन्दभि-नाद-पूर्वात् ।
पुत्रोद्भव - श्रवणतो महदाप्य सौख्यं
ज्ञानं परोक्ष-पदमप्यमतेष्ट- हेतुम्
आविश्य वेश्म निज-नन्दनमिन्दु-वक्त्रं
भूयोऽभिनन्द्य स मुकुन्द - दयां प्रवन्द्य ।
जातस्य तस्य गुण-जात-वहस्य जात-
कर्म्मादि-कर्म्म-निवहं विदधे सु-कर्म्मा ॥ २८ ॥
ज्ञानार्थमेव यदभूदसु देव एष
यद् वासुदेव-पद-भक्ति-रतः सदाऽसौ
तद् वासुदेव-पदमन्ववदन् सुरेन्द्रा-
स्तातेन यन्निगदितं सुत-नाम-कर्त्या
पातुं पयांसि शिशवे किल गो- प्रदोऽस्मै
पूर्वालयः स्व-सुत - सूनुतया प्रजातः ।
निर्वाण हेतुमलभिष्ट परात्म-विद्यां
दानं ध्रुवं फलति पात्र - गुणानुकूल्यात् ॥ ३० ॥
अत्रस्तमेव सततं परि-फुल्ल-चक्षुः
कान्त्या विडम्बित-नवेन्दु जगत्यनर्घम् ।
तत् पुत्र-रत्नमुपगृह्य कदाचिदाप्तः
स्व-स्वामिने बुध उपायनमार्पयत् सः ॥ ३१ ॥
नत्वा हरिं रजत पीठ - पुरालयं तं
बालस्य सम्पदमनापदमर्थयित्वा ।
साकं सुतेन परिवार - जनान्वितोऽसौ
प्रायान्निशीथ - समये निजमेव धाम
दोषेयुषां सममनेन वनेऽतिभीमे
तत्-क्रीडित-ग्रह इहैक-तमं तुतोद |
उद्वान्त-रक्तमवलोक्य तमभ्यधायि
केनाप्यहो न शिशु-तुत् कथमेष इत्थम्
आविश्य पूरुषमुवाच महा- ग्रहोऽसौ -
अस्मद्-विहार-समयोप- -गतान् समस्तान् ।
यच्छक्ति-गुप्ति-रहितानलमस्मि हन्तुं
लोकेश्वरः स बत बाल - तमः किलेति ॥ ३४॥
स्तन्येन बालमनुतोष्य मुहुः स्व-धाम्नो
माता कदाचन ययौ विरहासहाऽपि ।
विश्वस्य विश्व - परिपालक-पालनाय
कन्यां निजामनु-गुणां किल भीरुरेषा ॥ ३५ ॥
सा बालकं प्ररुदितं परि - सान्त्वयन्ती
मुग्धाक्षरेण वचसाऽनुनिनाय मुग्धा ।
मातात तात सुमुखेति पुनः प्ररोदी-
र्माता तनोति रुचितं त्वरितं तवेति
रोदे क्रिया-समभि-हारत एव वृत्ते
पोतस्य मातरि चिरादपि नाऽगतायाम् ।
जग्राह बालमथ चैक्षत मातृ-मार्गं
साऽपि क्रिया-समभि - हारत एव बाला ॥ ३७ ॥
कर्त्तव्यमौढ्यमभिपद्य निरूप्य सा तं
प्राभोजयत् खलु कुलस्थ-कुलं प्रपक्वम् ।
शीतं पयोऽपि सततं परि - पाययन्ती
यस्योष्ण-रोगमतिवेलमशङ्कताम्बा
नूनं पिपासुरति - रोदिति हन्त बालो
धिङ् मां दया-विरहितां पर-कृत्य-सक्ताम् ।
इत्याकुला गृहमुपेत्य तदा प्रसन्नं
पूर्णोदरं सुतमवैक्षत विप्र-पत्नी
पृष्ट्वाऽवगम्य सकलं च ततः प्रवृत्तं
यूनां च दुस्सहमिदं शिशुनोप-भुक्तम् ।
इत्थं विचिन्त्य तनयां बहु भत्सयन्त्या
भीतं तयोत कुपितं मनसाऽनुतप्तम्
आरोग्य-शालिनि पुरेव तदाऽपि पुत्रे
विस्मेरतामुपजगाम जनन्यमुष्य ।
यस्य त्रिलोक - जननी जननी विषेऽपि
पीते न विस्मयमवाप समस्त - शक्तेः
स्तन्यं मुहुः किल ददौ जननी गृहीत्वा
क्षेमाय तं किल दधज्जनको जजाप ।
अन्यो जनोऽपि किल लाळयति स्म किन्तु
सर्वोऽपि तन्मुख-सुहास-रसायनोत्कः ॥ ४२ ॥
देवादि-सद्भिरनुपालितयाऽऽदरेण
देव्याऽऽत्मनेव विलसत् - पदया नितान्तम् ।
अव्यक्तया प्रथमतो वदनेऽस्य वाण्या
शालीनयेव भुवनार्च्चितया विज
प्राग् रिङ्खणं स्वयमथ स्थितिमेष चक्रे
पश्चाद् गतिं परिचयेन किल क्रमेण ।
विश्वस्य चेष्टितमहो यदनुग्रहेण
सर्वं तदस्य पवनस्य विडम्बनं हि
पुच्छान्तमच्छमव-लम्ब्य कदा चिदेष
प्रातर्व्रजाद् व्रजत एव निजर्षभस्य ।
प्रायात् प्रियस्य सहसा स्वजनैरदृष्टो
नाना - वनेषु चरतश्चरतस्तृणानि
उत्तुङ्ग-शृङ्ग-लसितस्य महिष्ठ - मूर्तेः
पादावृतावनि-तळस्य सु - रन्ध्रकस्य ।
आश्रित्य तस्य शुशुभेऽवयवैक- देशं
बालो दिवा कर इवोदय - पर्वतस्य
लीलां करोति नु गृहान्तर -गो नु बालः
कूपान्तरे नु पतितः प्रकृति - स्वतन्त्रः ।
इत्थं विचिन्त्य स मुहुः स्व-जनो विमृग्य
हन्तानवेक्ष्य तनयं हृदि तापमाप
बालस्य बाल-परि-लम्बन - गोचरं तद्
व्यश्वस्यतापि वचनं वन- गोचरोक्तम् ।
यत् सायमैक्षत जनः शिशुमाब्रजन्तम्
एकाब्दकं वृषभ-बाल- कृताव- लम्बम् ॥ ४८ ॥
चिन्ता मणीन्द्रमिव चिन्तित - दं दरिद्रो
विज्ञान-मार्गमिव विष्णु-परं मुमुक्षुः ।
नष्टं च नन्दनमिति स्व-जनोऽस्य लब्ध्वा
नाथस्य तस्य तमनुग्रहमेव मेने
लीलावसान-समये सहसा कदाचिद्
आर्योऽमुनाऽभ्यवहृतिं प्रति चोद्यमानः ।
रोद्धैष नोऽस्ति धनिको वृष - विक्रयीति
प्रोवाच नन्दन- मुखेन्दुमवेक्ष्य मन्दम् ॥ ५० ॥
लीलाकरेण स करेण सु-कोमलेन
बीजान्तराणि किल कानि - चिदाशु तस्मै ।
स्मित्वाऽर्भकोऽभिमत-निष्क- पदे यदाऽदाद्
आदत्त तानि धनिको बहुमान - पूर्वम् ॥ ५१ ॥
लब्धं सुतादिति वदन् द्विज-पुङ्गवेन
कालान्तरे निज-धने प्रतिदित्सितेऽपि ।
साक्षादमानव-नवाकृतितः स लेभे
बीज-च्छलेन पुरुषार्थमहो विशिष्टम् ॥ ५२ ॥
वासुदेवमिह वाऽसु- देवता-
सत्-कलामभि-ननन्द तं जनः ।
वासु-देवमिति वासु-देवसन्-
नामकं विविध-लीलमर्भकम्
॥ ५३ ॥
इति विहरति मह्यां विष्णु - दासेऽपि गूढे
समजनि सु जनानां चित्तमानन्द - पूर्णम् ।
उदयति घन-माला-लीन-भानौ च भानौ
ननु जन-नयनाब्जैर्लभ्यतेऽलं विकासः ॥ ५४ ॥
इति श्रीमत्-कवि- -कुल- तिलक- त्रिविक्रम- पण्डिताचार्य्य-सुत- नारायण-पण्डिताचार्य्य - विरचिते श्री - मध्वविजये महाकाव्ये आनन्दाङ्किते द्वितीयः सर्गः