Sarga 5
अथ पञ्चमः सर्गः
ततः परमहंसा ये कृष्णभीमानुशिक्षिताः ।
व्यासाश्रयादत्रिजाद्या वेदशास्त्राण्यवर्तयन् ॥ १ ॥
कृष्णे भीमे च विद्वेषमधिकं दधतोऽसुराः ।
भग्नबाहुबला ईषुर्वाग्युद्धस्तत्वविप्लवम् ॥ २॥
रहः सम्भूय ते सर्वे बुद्धिमन्तो न्यमन्त्रयन् ।
स्वकार्यसिद्धयेऽन्योन्यं यथा प्रज्ञाविजृम्भणम् ॥३॥
शकुनिर्द्वापर: स्माह वचस्तत्त्वार्थबृंहितः ।
लोकायततनूजेन चाणक्येन प्रचोदितः ॥ ४ ॥
दुर्धर्षो भीमसेनो नः कृष्णोऽप्यत्यन्तदुःसहः ।
ताभ्यां निरीक्षिता दैत्या मृत्युं यान्ति न संशयः ॥ ५ ॥
कृष्णो दैवं गुरुर्भीमो वेदविद्या च पार्वती ।
तस्या उत्सादनेनैव यातस्तावतिसङ्कटम् ॥६॥
7 क्रोधवशादिकान् 8 बाणाख्येन
तस्माज्जनेषु विद्वत्सु वेदव्याख्यानशालिषु ।
प्रविश्योत्साद्यतां विद्या कैश्चिदुत्पद्य भूतले ॥ ७ ॥
विपरीतानि शास्त्राणि कर्तव्यानि बहून्यपि ।
असत्तकैः कुतर्कैर्वा वेदविद्यानिरस्यताम् ॥ ८॥
वेदशास्त्रान्ननो भीतिरस्ति कार्यान्तरस्पृहाम् ।
लोकायतमतं मानहीनं नाद्रियते जनैः ॥ ९ ॥
अक्षपादः कणादश्च कपिलश्वापरो जनः |
शास्त्रान्तराणि कृत्वापि वेदद्वेषं न कुर्वते ॥ १० ॥
हरेण निहताः पूर्वं त्रैपुरा असुराः पुनः ।
जाता: संसर्गदोषेण पामरा: श्रद्धधुस्त्रियाम् ॥ ११ ॥
वेदोऽप्रमाणमित्युक्त्वा बुद्धस्तानप्यमोहयत्" ।
बौद्धशास्त्रं ततस्तेनुरज्ञात्वा तन्मतं परम् ॥ १२ ॥
निराश्रमान् दुराचारान् प्रत्यक्षं द्विषतः श्रुतीः ।
ब्राह्मणा गर्हयन्त्येतान् वेदबाह्यानकौशलान् ॥ १३ ॥
जैनपाशुपताद्याश्च लोकविद्वषगोचराः ।
वेदविद्वेषिणोऽप्येते तत्रोपायं न जानते ॥ १४ ॥
सर्वान् वेदान् द्विजो भूत्वा श्रितः परममाश्रमम् ।
वेदान्तिव्यपदेशेन निरस्यन्नः परः सुहृत् ॥ १५ ॥
अस्मिन् कार्ये विदग्धोऽयं मणिमानेव दृश्यते ।
आदेष्टव्योऽमुना राज्ञा कलिना कार्यसिद्धये ॥ १६ ॥
एवमुक्ता द्वापरेण कलिपूर्वाः सुरद्विषः ।
हृष्टा आहूय सम्भाव्य मणिमन्तं बभाषिरे ॥ १७॥
याहि भ्रातर्नमस्तुभ्यमुत्पद्यस्व महीतले ।
विद्यावेदपुराणाद्याः भृशं विल्लावय द्रुतम् ॥ १८ ॥
9 असत्तर्वैश्च सत्तर्कैः
10 जड:
11 हि व्यमोत्
विदूषय गुणान् विष्णोर्जीविक्यं प्रतिपादय । भूमौ वृकोदराभावान्नाशङ्कां कर्तुमर्हसि ॥ १९ ॥
अस्मासु बद्धवैरः सन् स्वस्थोऽप्यस्वस्थतां गतः ।
अनुज्ञाभावतो विष्णोर्नाधुनावतरत्ययम् ॥ २० ॥
वंश्यास्तु सनकादीनामधुना यतयो भुवि ।
एकदण्डास्त्रिदण्डाश्च वर्तन्ते तदनुव्रताः ॥ २१ ॥
परतीर्थाभिधस्तत्र यतिरेको महातपाः ।
तमाश्रित्य प्रवर्तस्व ततः सम्भाव्यसे जनैः ॥ २२ ॥
वेदान्तसूत्रैरस्माकं मतमैकात्म्यगोचरम् ।
वितत्य सकलान् वेदानतत्वावेदकान् वद ॥ २३॥
जीवेभ्योऽन्यो हरिर्ब्रह्म स्रष्टृत्वादिगुणान्वितः ।
इति वेदान्तसूत्राणां हृदयं च तिरस्कुरु ॥ २४ ॥
अस्मदावेशबलतः कलेः शक्त्या च पीडिताः ।
भवन्ति मलिनात्मानः सज्जनाः साङ्ख्ययोगिनः ॥ २५ ॥
मिथ्यावादं ततस्तेऽपि केचिच्छ्रद्दधतेऽपरे ।
उदासते निराकर्तुं केचिदेव समीहते ॥ २६ ॥
अभिप्रायात् कर्मतो वा केचिदस्मज्जना भुवि ।
जाता अन्ये जनिष्यन्ते निःसहायो न जायसे ॥ २७ ॥
इति दैत्यैः समादिष्टो मणिमान् भीमभीमताम् ।
मनसा शङ्कमानोऽपि भुव्युत्पत्तुं मनो दधे ॥ २८ ॥
तत्काले शाक्यशास्त्रेण विस्तृता सकला मही ।
वैदिकाश्रमधर्मादेः पराभूतिरभूत्ततः ॥ २९ ॥
इन्द्रजालैर्वशीकृत्य राजानं सौगतं प्रति ।
शून्यं तत्वं च संश्राव्य सतस्तेनोदसादयन् ॥३०॥
ततो गोविन्दनामाभूद्विजो विद्याविशारदः ।
स चतुर्वर्णजाः कन्या ऊवा पुत्रानजीजनत् ॥ ३१ ॥
शबरो विक्रमादित्यो हरिश्चन्द्रोऽथ भर्तृहृत् ।
इत्येते कोविदा आसन् धृतवर्णाश्रमव्रताः ॥ ३२ ॥
गोविन्दो दारपुत्राद्यं विहायाथाचरन्महीम् ।
व्यधत्त शबरो भाष्यं सूत्राणां जैमिने रहः ॥ ३३॥
क्ष्मामपाद्विक्रमादित्यो हरिश्चन्द्रः सुरोत्तमान् । इष्ट्वायुर्वेदवशितामलभिष्ट परं वरम् ॥ ३४ ॥
गत्वा यज्ञभुवं भर्तृहरिर्विप्रानुमोदितः ।
विचार्य यज्ञहृदयं स चचार महीमिमाम् ॥३५॥
आर्यस्य वेदविदुषः प्राभूतां तनयावुभौ ।
भट्टः कुमारः प्रथमः भट्टनारायणः परः ॥ ३६ ॥
कुमारस्तु तदा भेजे बौद्धं तन्मतवित्तये ।
नारायणेन सम्मन्त्र्य सम्प्राप्ते धर्मसङ्कटे ॥ ३७ ॥
प्रासादाग्रे च शाक्यस्य भट्टोऽभ्यञ्जयिता पदे । वेदविल्लवनव्याख्यां श्रुत्वाश्रूणि न्यपातयत् ॥ ३८ ॥
तदुष्णिमानुमानेन विप्रस्याधिं विबुद्धय सः ।
हन्यतां हन्यतामेष: छद्मात्मेति जगाद च ॥ ३९ ॥
तदानीं हन्तुकामेऽस्मिन् न्यपतद्धरणीतले ।
भट्टो वेदाः प्रमाणं चेज्जीवामीति वचोऽब्रुवन् ॥ ४० ॥
शङ्कवेधेन तस्यैकं चक्षुर्नष्टं ततोऽभवत् ।
वेदप्रामाण्यसन्देहात् काणोऽसीत्यशरीरवाक् ॥ ४१ ॥
कदाचित्तं रहो राजा समाहूयेदमब्रवीत् ।
देवताजनसम्भाव्यं मतं किंस्विद् द्विजेन्द्र ते ॥ ४२ ॥
इत्युक्तः स महीभर्त्रा भट्टः स्माहाविशङ्कितः ।
वर्णाश्रमोचिता धर्मा न हातव्या मुमुक्षुभिः ॥ ४३ ॥
वेदाः प्रमाणमित्यस्मन्मतं देवानुशिक्षितम् ।
हातव्यं गतिमिच्छद्भिः पुरुषैः सौगतं मतम् ॥ ४४ ॥
यदि प्रसीदसि क्ष्मेश सौगतान् विजयामहे ।
प्रवेशय न चेदस्मान् वह्नावह्नाय निश्चयात् ॥ ४५ ॥
इति भट्टवचः श्रुत्वा विस्रम्भेणाब्रवीन्नृपः ।
यदि जेष्यसि तान् वह्नौ वेशये सौगतानिति ॥ ४६ ॥
तस्य राज्ञो वचः श्रुत्वा विस्रब्धः स महासुरः ।
सनारायणभट्टः सशबरो मुमुदे भृशम् ॥ ४७ ॥
अपक्षपातिनि क्षत्रे स टीकां तर्ककर्कशाम् ।
चक्रे शबरभाष्यस्य बौद्धशास्त्रनिकृन्तनीम् ॥ ४८ ॥
नारायणेन भट्टेन स कदाचित् समेयिवान् ।
तोरणा पुरद्वारि पत्रिकामप्यपातयत् ॥ ४९ ॥
वह्निप्रवेशग्लया कुमारो वितण्डया माध्यमिकान्निगृह्य । नष्टायुषोऽपह्नवतः श्रुतीनामह्नाय वह्नौ गमयाञ्चकार ॥ ५० ॥
सायंत्रिकैः सह ययुः कतिचिन्निलीनाः
सम्प्राप्तभुक्तिभुवि केचन बक्कमुख्याः ।
वेषान्तरेण कृतसौगतलिङ्गभङ्गा
राज्यान्तवर्त्मसु गताः सुगता : विचेरुः ॥ ५१ ॥
॥ इति श्रीमन्मणिमञ्जय पञ्चमः सर्गः ॥
--------------
atha pañcamaḥ sargaḥ
tataḥ paramahaṃsā yē kṛṣṇabhīmānuśikṣitāḥ । vyāsāśrayādatrijādyā vēdaśāstrāṇyavartayan ॥ 1 ॥
kṛṣṇē bhīmē ca vidvēṣamadhikaṃ dadhatō'surāḥ । bhagnabāhubalā īṣurvāgyuddhastatvaviplavam ॥ 2॥
rahaḥ sambhūya tē sarvē (5 ) buddhimantō nyamantrayan । svakāryasiddhayē'nyōnyaṃ yathā ( 5 ) prajñāvijṛmbhaṇam ॥3॥
śakunirdvāpara: smāha vacastattvārthabṛṃhitaḥ । lōkāyatatanūjēna cāṇakyēna pracōditaḥ ॥ 4 ॥
durdharṣō bhīmasēnō naḥ kṛṣṇō'pyatyantaduḥsahaḥ । tābhyāṃ nirīkṣitā daityā mṛtyuṃ yānti na saṃśayaḥ ॥ 5 ॥
kṛṣṇō daivaṃ gururbhīmō vēdavidyā ca pārvatī । tasyā utsādanēnaiva yātastāvatisaṅkaṭam ॥6॥
7 krōdhavaśādikān 8 bāṇākhyēna
tasmājjanēṣu vidvatsu vēdavyākhyānaśāliṣu ।
praviśyōtsādyatāṃ vidyā kaiścidutpadya bhūtalē ॥ 7 ॥
viparītāni śāstrāṇi kartavyāni bahūnyapi ।
asattakaiḥ kutarkairvā vēdavidyānirasyatām ॥ 8॥
vēdaśāstrānnanō bhītirasti kāryāntaraspṛhām ।
lōkāyatamataṃ mānahīnaṃ nādriyatē janaiḥ ॥ 9 ॥
akṣapādaḥ kaṇādaśca kapilaśvāparō janaḥ |
śāstrāntarāṇi kṛtvāpi vēdadvēṣaṃ na kurvatē ॥ 10 ॥
harēṇa nihatāḥ pūrvaṃ traipurā asurāḥ punaḥ ।
jātā: saṃsargadōṣēṇa pāmarā: śraddhadhustriyām ॥ 11 ॥
vēdō'pramāṇamityuktvā buddhastānapyamōhayat" ।
bauddhaśāstraṃ tatastēnurajñātvā tanmataṃ param ॥ 12 ॥
nirāśramān durācārān pratyakṣaṃ dviṣataḥ śrutīḥ ।
brāhmaṇā garhayantyētān vēdabāhyānakauśalān ॥ 13 ॥
jainapāśupatādyāśca lōkavidvaṣagōcarāḥ । vēdavidvēṣiṇō'pyētē tatrōpāyaṃ na jānatē ॥ 14 ॥
sarvān vēdān dvijō bhūtvā śritaḥ paramamāśramam । vēdāntivyapadēśēna nirasyannaḥ paraḥ suhṛt ॥ 15 ॥
asmin kāryē vidagdhō'yaṃ maṇimānēva dṛśyatē । ādēṣṭavyō'munā rājñā kalinā kāryasiddhayē ॥ 16 ॥
ēvamuktā dvāparēṇa kalipūrvāḥ suradviṣaḥ ।
hṛṣṭā āhūya sambhāvya maṇimantaṃ babhāṣirē ॥ 17॥
yāhi bhrātarnamastubhyamutpadyasva mahītalē । vidyāvēdapurāṇādyāḥ bhṛśaṃ villāvaya drutam ॥ 18 ॥
9 asattarvaiśca sattarkaiḥ
10 jaḍa:
11 hi vyamōt
vidūṣaya guṇān viṣṇōrjīvikyaṃ pratipādaya । bhūmau vṛkōdarābhāvānnāśaṅkāṃ kartumarhasi ॥ 19 ॥
asmāsu baddhavairaḥ san svasthō'pyasvasthatāṃ gataḥ ।
anujñābhāvatō viṣṇōrnādhunāvataratyayam ॥ 20 ॥
vaṃśyāstu sanakādīnāmadhunā yatayō bhuvi ।
ēkadaṇḍāstridaṇḍāśca vartantē tadanuvratāḥ ॥ 21 ॥
paratīrthābhidhastatra yatirēkō mahātapāḥ ।
tamāśritya pravartasva tataḥ sambhāvyasē janaiḥ ॥ 22 ॥
vēdāntasūtrairasmākaṃ matamaikātmyagōcaram ।
vitatya sakalān vēdānatatvāvēdakān vada ॥ 23॥
jīvēbhyō'nyō harirbrahma sraṣṭṛtvādiguṇānvitaḥ ।
iti vēdāntasūtrāṇāṃ hṛdayaṃ ca tiraskuru ॥ 24 ॥
asmadāvēśabalataḥ kalēḥ śaktyā ca pīḍitāḥ ।
bhavanti malinātmānaḥ sajjanāḥ sāṅkhyayōginaḥ ॥ 25 ॥
mithyāvādaṃ tatastē'pi kēcicchraddadhatē'parē ।
udāsatē nirākartuṃ kēcidēva samīhatē ॥ 26 ॥
abhiprāyāt karmatō vā kēcidasmajjanā bhuvi ।
jātā anyē janiṣyantē niḥsahāyō na jāyasē ॥ 27 ॥
iti daityaiḥ samādiṣṭō maṇimān bhīmabhīmatām ।
manasā śaṅkamānō'pi bhuvyutpattuṃ manō dadhē ॥ 28 ॥
tatkālē śākyaśāstrēṇa vistṛtā sakalā mahī ।
vaidikāśramadharmādēḥ parābhūtirabhūttataḥ ॥ 29 ॥
indrajālairvaśīkṛtya rājānaṃ saugataṃ prati ।
śūnyaṃ tatvaṃ ca saṃśrāvya satastēnōdasādayan ॥30॥
tatō gōvindanāmābhūdvijō vidyāviśāradaḥ ।
sa caturvarṇajāḥ kanyā ūvā putrānajījanat ॥ 31 ॥
śabarō vikramādityō hariścandrō'tha bhartṛhṛt ।
ityētē kōvidā āsan dhṛtavarṇāśramavratāḥ ॥ 32 ॥
gōvindō dāraputrādyaṃ vihāyāthācaranmahīm ।
vyadhatta śabarō bhāṣyaṃ sūtrāṇāṃ jaiminē rahaḥ ॥ 33॥
kṣmāmapādvikramādityō hariścandraḥ surōttamān । iṣṭvāyurvēdavaśitāmalabhiṣṭa paraṃ varam ॥ 34 ॥
gatvā yajñabhuvaṃ bhartṛharirviprānumōditaḥ ।
vicārya yajñahṛdayaṃ sa cacāra mahīmimām ॥35॥
āryasya vēdaviduṣaḥ prābhūtāṃ tanayāvubhau ।
bhaṭṭaḥ kumāraḥ prathamaḥ bhaṭṭanārāyaṇaḥ paraḥ ॥ 36 ॥
kumārastu tadā bhējē bauddhaṃ tanmatavittayē ।
nārāyaṇēna sammantrya samprāptē dharmasaṅkaṭē ॥ 37 ॥
prāsādāgrē ca śākyasya bhaṭṭō'bhyañjayitā padē । vēdavillavanavyākhyāṃ śrutvāśrūṇi nyapātayat ॥ 38 ॥
taduṣṇimānumānēna viprasyādhiṃ vibuddhaya saḥ ।
hanyatāṃ hanyatāmēṣa: chadmātmēti jagāda ca ॥ 39 ॥
tadānīṃ hantukāmē'smin nyapataddharaṇītalē ।
bhaṭṭō vēdāḥ pramāṇaṃ cējjīvāmīti vacō'bruvan ॥ 40 ॥
śaṅkavēdhēna tasyaikaṃ cakṣurnaṣṭaṃ tatō'bhavat ।
vēdaprāmāṇyasandēhāt kāṇō'sītyaśarīravāk ॥ 41 ॥
kadācittaṃ rahō rājā samāhūyēdamabravīt ।
dēvatājanasambhāvyaṃ mataṃ kiṃsvid dvijēndra tē ॥ 42 ॥
ityuktaḥ sa mahībhartrā bhaṭṭaḥ smāhāviśaṅkitaḥ ।
varṇāśramōcitā dharmā na hātavyā mumukṣubhiḥ ॥ 43 ॥
vēdāḥ pramāṇamityasmanmataṃ dēvānuśikṣitam ।
hātavyaṃ gatimicchadbhiḥ puruṣaiḥ saugataṃ matam ॥ 44 ॥
yadi prasīdasi kṣmēśa saugatān vijayāmahē ।
pravēśaya na cēdasmān vahnāvahnāya niścayāt ॥ 45 ॥
iti bhaṭṭavacaḥ śrutvā visrambhēṇābravīnnṛpaḥ ।
yadi jēṣyasi tān vahnau vēśayē saugatāniti ॥ 46 ॥
tasya rājñō vacaḥ śrutvā visrabdhaḥ sa mahāsuraḥ ।
sanārāyaṇabhaṭṭaḥ saśabarō mumudē bhṛśam ॥ 47 ॥
apakṣapātini kṣatrē sa ṭīkāṃ tarkakarkaśām ।
cakrē śabarabhāṣyasya bauddhaśāstranikṛntanīm ॥ 48 ॥
nārāyaṇēna bhaṭṭēna sa kadācit samēyivān ।
tōraṇā puradvāri patrikāmapyapātayat ॥ 49 ॥
vahnipravēśaglayā kumārō vitaṇḍayā mādhyamikānnigṛhya । naṣṭāyuṣō'pahnavataḥ śrutīnāmahnāya vahnau gamayāñcakāra ॥ 50 ॥
sāyaṃtrikaiḥ saha yayuḥ katicinnilīnāḥ
samprāptabhuktibhuvi kēcana bakkamukhyāḥ ।
vēṣāntarēṇa kṛtasaugataliṅgabhaṅgā
rājyāntavartmasu gatāḥ sugatā : vicēruḥ ॥ 51 ॥
॥ iti śrīmanmaṇimañjaya pañcamaḥ sargaḥ ॥